Cánh kiến đỏ: Công dụng và cách dùng của vị thuốc “lạ”

Cánh kiến đỏ là chất nhựa có màu đỏ được tiết ra bởi loài Rệp son cánh kiến đỏ (Laccifer lacca Kerr). Dược liệu này có vị đắng, tính lạnh, tác dụng thanh nhiệt, lương huyết, giải độc, cầm máu, đậu chẩn. Cánh kiến đỏ không chỉ được sử dụng trong bài thuốc dân gian mà còn được dùng để chế biến đồ dùng sinh hoạt hàng ngày. Bài viết dưới đây sẽ cung cấp thêm thông tin về công dụng và cách dùng của vị thuốc này. 

1. Giới thiệu về Cánh kiến đỏ 

1.1. Mô tả dược liệu

Cánh kiến đỏ còn có tên gọi khác là Tử giao, Xích giao, Tử thảo nhung, Hoa một dược, Tử ngạnh, Dương cán tất, Tử trùng giao. Thuộc họ Sâu cánh kiến (Lacciferideae).

Vị thuốc là chất nhựa có màu đỏ được tiết ra bởi loài Rệp son cánh kiến (Laccifer lacca Kerr).

Đặc điểm của rệp son cánh kiến

Rệp son cánh kiến là loài côn trùng có kích thước rất nhỏ, dài 0.6 – 0.7mm, rộng khoảng 0.3 – 0.35mm hình trông giống thuyền nhỏ. Đầu kiến có 2 râu và vòi nhỏ ở miệng để hút nhựa từ cây. Trên đầu có 2 râu, miệng có vòi nhỏ để hút nhựa. Thân gồm có 2 đôi lỗ thở, 3 đôi chân, bụng dài, ngực gồm có 3 đốt và phía cuối thân có 2 lông dài, cứng.

Rệp son cánh kiến gồm có con cái và con đực, có cánh nhưng khoảng cách bay không xa. Tuy nhiên một số con đực sinh ra không cánh nên chủ yếu di chuyển bằng cách bò. Trong đó, rệp son cánh kiến cái cho vị thuốc cánh kiến đỏ còn con đực cho nhựa mỏng, nhỏ và không có dược tính mạnh nên hầu như không được sử dụng.

Tuổi đời của cơn đực chỉ kéo dài từ 2 – 3 ngày (thường chết sau khi giao phối). Sau khi con đực chết thì con cái phát triển mạnh.

1.2. Bộ phận dùng

Thường sử dụng nhựa do rệp son cánh kiến cái tiết ra. Bảo quản ở nơi khô ráo. Tránh để dược liệu ở nơi có nhiệt độ cao. 

1.3. Thành phần hóa học 

Trong dược liệu có chừng 75% chất nhựa,4 – 6% chất sáp, 5 – 6% chất màu, tạp chất khác (mảnh gỗ, xác rệp son) chừng 9%, độ ẩm chừng 3,5%. Thành phần của nhựa cánh kiến chủ yếu là những chất cao phân tử do lactic của acid shellolic và acid alcuritic. 

1.4. Phát triển và thu hoạch 

Muốn phát triển vị thuốc, cần chú ý 2 khâu:

• Chọn cây chủ tức là cây cung cấp thức ăn cho rệp son cánh kiến trong suốt cả vòng đời để sản xuất ra nhựa.
• Thả và thu hoạch cánh kiến. 

Thu hoạch Cánh kiến đỏ thường rơi vào 2 vụ, từ tháng 8 – 10 và từ tháng 9 – 10 hằng năm. Muốn thu hoạch cánh kiến đỏ số lượng cần chọn cây chủ (cây cung cấp thức ăn cho rệp son cánh kiến) sau đó thả rệp son cánh kiến vào tháng 4 – 5 hằng năm.

Khi đến thời điểm thu hoạch, gỡ bỏ tổ rồi bỏ cành cây và cho tổ vào ngâm trong nước 2 ngày đêm. Lúc này rệp chết hết thì đem trải phơi nơi thoáng gió và có bóng râm. Tránh phơi và sấy ở nhiệt độ cao vì có thể khiến tổ kiến chảy ra và đóng thành cục.

2. Công dụng của Cánh kiến đỏ 

Cánh kiến đỏ là một vị thuốc tương đối ít dùng trong nhân dân. Theo Y học cổ truyền, dược liệu này có vị đắng, tính lạnh, tác dụng thanh nhiệt, lương huyết, giải độc, cầm máu. Ngày dùng 4 – 6g.

Chú ý: Sốt mà không có mồ hôi khi dùng cần phải thận trọng. 

Nhân dân ta từ lâu dùng dược liệu này làm thuốc nhuộm răng đen và để gắn những cán dao hay lưỡi cày. Từ khi bỏ tục nhuộm răng, nhu cầu này giảm đi. Có nơi vẫn dùng dược liệu này để làm thuốc nhuộm.

Trong y học hiện đại, Cánh kiến đỏ được sử dụng để làm lớp tráng bên trong các dụng cụ trữ nước tiểu và chế tạo khuôn răng giả. Một số nơi còn bắt đầu sử dụng dược liệu để làm vật dụng cách điện, làm nón nỉ, keo xịt tóc, pha chế các chất sáp/ chất hóa học để làm bóng sàn nhà.

3. Bài thuốc chữa bệnh từ vị thuốc Cánh kiến đỏ

Theo Đông y, vị thuốc này được sử dụng để chữa các chứng bệnh như: hắc lào, mụn nhọt ngoài da, bế kinh, u xơ tử cung,…Cụ thể như sau: 

3.1. Bài thuốc trị mụn nhọt, ghẻ lở và mụn nhọt

Dùng dược liệu tán bột mịn rồi xoa thuốc bột vào vùng da cần điều trị

3.2. Bài thuốc chữa bế kinh, rong huyết sau sinh, u xơ tử cung

Dược liệu 50g, Hồi đầu thảo 30g, Nga truật 30g. Đem các dược liệu sấy hoặc phơi khô, tán thành bột mịn. Mỗi lần dùng từ 4 – 5g, ngày dùng 2 lần.

3.3. Bài thuốc giúp phòng ngừa và điều trị bệnh sâu răng

Cồn 5% và dược liệu. Chế thành dung dịch rồi chấm vào chân răng đau nhức.

Chú ý khi sử dụng Vị thuốc

• Sốt mà không ra mồ hôi nên thận trọng khi sử dụng cánh kiến đỏ.
• Khi dùng cần chú ý tránh nhầm lẫn với Cánh kiến trắng (hay còn gọi là An tức hương). 
• Vị thuốc hiện vẫn còn ít được nghiên cứu và sử dụng trong phạm vi nhân dân. 

Hiện nay các nghiên cứu về dược liệu này còn rất hạn chế. Vì vậy, quý độc giả trước khi muốn sử dụng cần tư vấn ý kiến chuyên gia, tránh sử dụng tùy tiện mang lại nhiều tác dụng phụ không đáng có.

>> Xem thêm: Cánh kiến trắng: từ loài cây quen thuộc đến vị thuốc Đông Y

Bác sĩ Phạm Thị Linh