Cát cánh: Vệ sĩ của đường hô hấp

Cát cánh trong các tài liệu cổ ghi nhận có tác dụng trừ đàm, khai thông phế khí, có tác dụng trên đường hô hấp. Ngày nay, tác dụng của Cát cánh được nghiên cứu trên nhiều lĩnh vực khác, hứa hẹn là cơ sở mới trong điều trị và nâng cao sức khỏe. Hãy cùng YouMed khám phá ngay!

1. Mô tả dược liệu

1.1. Danh pháp, tên gọi dược liệu

Tên khác: Tề ni (Bản Kinh), Khổ ngạch (Bản Thảo Cương Mục), Bạch dược, Cánh thảo (Biệt Lục), Mộc tiện, Đô ất la sất, Cát tưởng xử hoặc Khổ cánh (Hòa hán Dược Khảo), Lư như, Lợi như, Phòng đồ, Phù hổ và Phương đồ (Ngô Phổ Bản Thảo).

Tên khoa học: Platycodon grandiflorum hay Platycodon grandiflorus.

Họ: Hoa chuông (Campanulaceae).

1.2. Đặc điểm tự nhiên

Cát cánh là loại cây cỏ sống lâu năm, có chiều cao khoảng 50 – 90 cm. Cây có lá mọc đối hay vòng 3. Các lá gần cụm hoa thường mọc so le và có mép khía răng. Hoa mọc thành từng bông thưa ở đầu cành hoặc mọc riêng lẻ, có màu trắng hay lam tím. Quả có nhiều hạt nhỏ, màu nâu đen. Rễ phình to thành củ.

1.3. Phân bố, thu hái, chế biến

1.3.1. Phân bố

Cây Cát cánh là loài duy nhất trong chi Platycodon và được tìm thấy ở khu vực đông bắc châu Á bao gồm các nước như Nhật Bản, Trung Quốc (An Huy, Sơn Đông và Giang Tô), Triều Tiên và Đông Siberi.

1.3.2. Thu hái, chế biến

• Thu hái: Thường hái lá vào mùa xuân và rễ cây vào giữa tháng 2 – 8. Hái rễ những cây đã sống 4 – 5 năm.
• Chế biến: Rễ Cát cánh sau khi thu hái xong được rửa, cạo sạch vỏ ngoài và phơi nắng hoặc sấy khô.

>> Nhiều dược liệu khác có tác dụng tốt với đường hô hấp, ví dụ như Tiền hồ, Khoản đông hoa… Đọc thêm: Tiền hồ: Vị thuốc hay trong trị bệnh hô hấp.

1.4. Bộ phận dùng

Bộ phận sử dụng: Rễ cây.

2. Thành phần hóa học

Cát cánh có một số thành phần chính như sau:  Polygalain acid, A-spinasteryl-b-D-glucoside, Platycodigenin, Betulin, Platycogenic acid, Alpha-spinasterol, Stigmasterol.

Trong rễ Cát cánh, có 2% Kikyosaponin. Khi thêm acid và đun sôi sẽ hình thành Kikyosapogenin. Ở hoa, lá, cành, hàm lượng Saponin này cao hơn ở rễ. Saponin này phá huyết mạnh hơn Saponin của Viễn chí.

3. Tác dụng dược lý

3.1. Theo y học cổ truyền

Tính vị: Vị đắng, tính ôn.

Quy kinh: Cát cánh đi vào kinh Phế.

Theo Đỗ Tất Lợi (2004), dược liệu chữa ho, trừ đàm hôi tanh. Tuyên phế khí, trừ phong hàn, trị ho, trừ đờm. Chữa ngoại cảm sinh ho, cổ họng sưng đau, ngực mình đầy trướng, ho ra máu mủ.

3.2. Theo y học hiện đại

3.2.1. Hoạt động hệ hô hấp

Theo Đỗ Tất Lợi (2004), Cát cánh có tác dụng trừ đờm, long đờm do hoạt động của Saponin. Khi uống làm kích thích niêm mạc cổ họng và dạ dày, từ đó tăng phân tiết chất nhầy đường hô hấp làm cho đờm loãng và dễ tống xuất ra ngoài.

3.2.2. Hoạt động huyết học

Saponin của Cát cánh có tác dụng phá huyết rất cao. Pha loãng 1/10.000 vẫn còn tác dụng phá huyết. Tác dụng phá huyết này cao gấp 2 lần so với Saponin của Viễn chí. Do đó, không được tiêm vào mạch.

3.2.3. Hoạt động chống khối u

Ngày nay, nhiều loại ung thư được cho là rối loạn chu trình “chết” tế bào – apotosis, khiến cho tế bào ung thư “bất tử”, sản sinh bất thường.

Các nghiên cứu trong ống nghiệm đã chỉ ra rằng Cát cánh có tác dụng ức chế đáng kể đối với sự tăng sinh của A549 (ở phổi), SK-OV-3 (ở buồng trứng), SK-MEL-2 (khối u ác tính), XF498 (khối u ác tính hệ thống thần kinh trung ương) và các dòng tế bào HCT-15 (ở đại tràng). Platycodin D trong Cát cánh có thể hỗ trợ chu trình “chết” tế bào – apotosis trong nhiều loại tế bào ung thư đã kể trên. 

Ngoài platycodin, polysacarit trong Cát cánh có thể ức chế đáng kể sự phát triển khối u của ung thư cổ tử cung U14 ở chuột. Người ta suy đoán rằng polysacarit có thể có tác dụng chống khối u bằng cách điều chỉnh sự biểu hiện của các gen liên quan để thúc đẩy quá trình apoptosis của các tế bào khối u.

3.2.4. Hoạt động chống oxy hóa

Saponin của Cát cánh tăng đáng kể hoạt động của các enzyme chống oxy hóa và giảm nồng độ các gốc tự do trong các mô phổi của chuột bị viêm phế quản mãn tính do hút thuốc trong thời gian dài. 

3.2.5. Hoạt động chống viêm và kháng nấm

Jang và cộng sự đã nghiên cứu tác dụng chống viêm của saponin trong Cát cánh ở chuột. Cát cánh ức chế đáng kể việc sản xuất quá mức các yếu tố gây viêm NO, PGE2 và cytokine tiền viêm, bao gồm interleukin-1 β (IL-1 β) và TNF-α, mà không gây ra bất kỳ tác dụng gây độc tế bào. 

Saponin của vị thuốc Cát cánh làm giảm sự bám dính của Candida albicans với các tế bào biểu mô niêm mạc miệng. 

3.2.6. Hoạt động hạ đường huyết

Các nghiên cứu khác nhau đã chứng minh rằng Cát cánh có khả năng chống tiểu đường. Chiết xuất cồn của Cát cánh có thể làm giảm đường huyết, tăng cường tác dụng hạ đường huyết của insulin ngoại sinh mà không kích thích tiết insulin, tăng độ nhạy insulin của chuột mắc bệnh tiểu đường.

3.2.7. Hoạt động bảo vệ gan

Saponin của Cát cánh có tác dụng điều trị trên nhiều mô hình tổn thương gan do thuốc, rượu, có thể ngăn chặn hoạt động của rượu qua trung gian CYP2E1 và loại bỏ gốc tự do trong tổn thương gan do rượu.

3.2.8. Các hoạt động khác

Ngoài các hoạt động dược lý trên, Cát cánh còn có tác dụng chống béo phì, hoạt động điều hòa miễn dịch, chống mệt mỏi, chống tổn thương phổi và các hoạt động sinh học khác.

4. Liều dùng, kiêng kỵ

• Liều dùng: ngày uống 3 – 9g, dưới dạng thuốc sắc. Cấm tiêm thuốc vào mạch.
• Kiêng kỵ: Người thể trạng âm hư mà ho thì không nên dùng.

Dược liệu Cát cánh là thuốc nhưng quý bạn đọc và người thân không nên tự ý sử dụng hoặc nghe theo bài thuốc kinh nghiệm. Quý bạn đọc hãy đến bác sĩ để hiểu rõ tình trạng cơ thể và tham vấn ý kiến. Hãy chia sẻ bài viết nếu thấy hữu ích. Chúng tôi mong muốn nhận được phản hồi cũng như sự quan tâm của quý bạn đọc ở bài viết khác. YouMed luôn sẵn sàng hỗ trợ bạn!

Bác sĩ Dư Thị Cẩm Quỳnh