Chanh: Vị thuốc chữa cảm sốt quen thuộc

Mỗi khi trái gió trở trời, trong nhà có người bị cảm sốt, đã thành thói quen, chúng ta thường pha những ly nước chanh để uống giải nhiệt hạ sốt, tăng sức đề kháng. Cây Chanh, trong danh mục hơn 7300 loài thực vật được tổ chức Plants For a Future ở Anh Quốc phân loại và xếp hạng căn cứ vào giá trị dinh dưỡng và dược liệu. Nó thuộc nhóm 54 vị thuốc có giá trị dược liệu cao nhất. Vậy, công dụng, đặc điểm của chanh thế nào mà có giá trị nhiều đến thế? Chúng ta cùng tìm hiểu trong bài viết sau đây nhé.

Mô tả thực vật

Cây Chanh người viết muốn đề cập tới ở đây là cây Chanh ta, hay Chanh giấy (Citrus aurantifolia (Christm. et Panzer) Swingle) thuộc họ Cam quýt (Rutaceae). Đây là loại cây bụi nhỏ, thân gỗ mang nhiều gai. Gai ở cành thẳng, dài 1cm, còn gai ở thân dài 2 – 3 cm. Cây thường không quá cao, chỉ tầm 1 – 3 m, có những cây lâu năm có thể cao tới 5 m. Thân cây ít khi mọc thẳng mà thường có nhánh mọc ra từ gần gốc.

Lá chanh màu xanh đậm, dày, cứng với nhiều mép lá hình răng cưa, hình trứng thuôn nhọn ở hai đầu. Kích thước lá dài 4 – 6 cm, rộng 3 – 4 cm, có nhiều tuyến nhỏ. Cuống lá có đốt, dài 1 cm, có cánh hẹp. Lá chanh khi vò ra có mùi thơm đặc trưng.

Hoa chanh màu trắng hoặc hơi ngả vàng xanh, đôi chỗ pha màu tím nhạt. Hoa có 5 cánh nhỏ xinh, có thể mọc đơn lẻ ở nách lá hoặc tạo chùm 2 – 3 bông. Lá bắc hình mũi mác, nhẵn hay hơi có lông. Hoa Chanh có mùi rất thơm.

Quả hình cầu tròn trịa, đường kính 3 – 6 cm. Khi còn non có màu xanh đậm, khi chín chuyển vàng. Vỏ quả bóng, mỏng dính vào múi. Quả Chanh chia thành 10 – 12 múi, mỗi múi chứa tầm 3 – 5 hạt. Cơm quả chứa nhiều nước, vị rất chua với hàm lượng axit cao cùng vị thơm nồng dễ chịu. Quả chanh rộ vào tháng 5 – 9, quả chín sau 5 – 6 tháng khi hoa nở.

Phân bố

Chanh ta có nguồn gốc từ Đông Nam Á, sau đó lan truyền qua Trung Đông, tới Bắc Phi rồi tới Sicilia, Andalusia. Nó lan tới các khu vực nhiệt đới, cận nhiệt đới ở Bắc Mỹ, bao gồm cả Mexico, Florida, California.

Chanh là loại cây ưa trồng ở đất khô ráo, không bị úng nước. Ở nước ta, cây Chanh được trồng rộng khắp từ Bắc vào Nam để lấy quả, hay làm cây cảnh. Bất kì một khu vườn hay sân nhà nào, cũng dễ dàng có thể bắt gặp hình ảnh cây chanh.

Bộ phận dùng, thu hái, chế biến

Người ta dùng quả, lá và rễ Chanh để làm thuốc. Các bộ phận này có thể thu hái gần như quanh năm. Rễ nên thu hái ở những cây đã trưởng thành.

Các bộ phận này khi hái về nên đem rửa sạch sẽ, có thể dùng tươi hay khô. Lá và quả thường được sử dụng luôn, còn rễ có thể phơi khô để dùng.

Các bộ phận tươi của cây chanh có thể để được khá lâu. Nhưng lưu ý nên để nơi sạch sẽ, khô ráo, thoáng mát, có thể bảo quản trong ngăn mát tủ lạnh. Cần tránh những chỗ ẩm ướt, sâu bọ, côn trùng, tránh nơi có ánh mặt trời chiếu trực tiếp vào dược liệu.

Thành phần hóa học trong cây Chanh

Vỏ quả chanh: Lớp vỏ xanh ngoài cùng chứa tinh dầu, mỗi quả cho khoảng 0,5 ml tinh dầu. Vỏ trắng thì chứa pectin. 90 – 95% tinh dầu chanh là những hợp chất terpen trong đó có d. limonen, một ít α-pinen, β-phelandren, camphen và γ-tecpinen. Mùi thơm của tinh dầu chanh là do các hợp chất oxy và chiếm từ 3 – 5% gồm xitrala và một ít xitronelala. Ngoài ra còn có axetat geranyl và axetat linalyla.

Dịch quả chanh chứa: 80 – 82% nước, 5 – 7% axit citric, có khi tới 10% (mùa thu tỷ lệ axit cao hơn mùa hạ), chừng 1 – 2% citrat axit, canxi và kali, một ít citrat etyl và khoảng 0,4 – 0,5% axit malic. Ngoài ra còn 0,4 – 0,75% đường interverti, 0,5% sacaroza, 0,75 – 1% protit. Độ tro 0,5%, vitamin C 65 mg trong 100 g dịch tươi, vitamin B1 và riboflavin.

Lá chanh: cũng chứa tinh dầu. Hàm lượng tinh dầu trong lá thay đổi từ 0,33 – 0,5%. Ngoài ra còn chất stachydrin, một dẫn xuất của prolin.

Tác dụng dược lý

Một số nghiên cứu hiện đại cho thấy:

Do chanh rất giàu vitamin C và những chất chống oxy hóa thuộc nhóm flavonoid. Do đó chanh có chức năng giải độc, bảo vệ thành mạch, tăng cường hệ miễn dịch và hạn chế tác hại của những gốc tự do để làm chậm sự lão hóa.

Theo nghiên cứu của các nhà khoa học Nhật Bản, chanh có thể làm gia tăng 19% lượng máu lưu thông trong hệ thống các tĩnh mạch, mao mạch và làm giảm nguy cơ đông máu.

Tiến sỹ Elzbieta Kurowska thuộc công ty dược KGK Synergize owr Mỹ cho biết lượng polymethoxylated flavones (PMF) trong chanh nhiều gấp 20 lần rau quả thông thường. PMF là chất chống oxy hóa thuộc nhóm flavonoid.

Ông này đã nuôi béo những con chuột đồng bằng chế độ ăn giàu cholesterol rồi cho chúng hấp thu PMF từ lá hoặc vỏ chanh. Kết quả cho thấy chỉ 1% PMF trong khẩu phần ăn hàng ngày cũng làm giảm đến 40% lượng cholesterol LDL ở chuột.

Các nhà khoa học thuộc trường đại học Melbourne ở Úc cho biết dịch chiết từ quả chanh có thể giúp phụ nữ tránh thai qua tác dụng làm tê liệt hoạt động của tinh trùng.

Công dụng của cây Chanh trong Y học cổ truyền

Nước chanh có vị chua, tính mát, có tác dụng chỉ khát, thanh nhiệt, lọi tiểu, giải độc.

Lá, rễ, vỏ chanh vị the, đắng, có mùi thơm, tính bình. Có tác dụng tán phong giải nhiệt, hoạt huyết, thông kinh hoạt lạc, tiêu đờm, tiêu thực, giảm ho. Các bộ phận này thường dùng chữa tức ngực, khó thở, đau hông sườn, ăn kém, hay nôn, sốt rét, đau mắt, nhức đầu do hỏa bốc.

Người ta cũng dùng Chanh để sát trùng, giải độc tại chỗ do thú cắn. Vỏ quả chanh có thể dùng làm thuốc xua đuổi côn trùng, sâu bọ. Lá chanh tươi có chứa nhiều tinh dầu có tính sát khuẩn, chữa ho, tiêu đờm nên thường được dùng làm nguyên liệu giải cảm, giải độc.

Một số bài thuốc từ các bộ phận của cây Chanh

1. Bài thuốc chữa đau lưng do bị nhiễm phong, hàn, thấp

Rễ chanh 12g, Rễ nhàu 12g, Rễ đinh lăng 12g, Rễ cỏ xước 12g, Lá ngũ trảo 8g, Quế chi 4g. Tất cả đem sắc uống.

2. Bài thuốc xông chữa cảm cúm, nhức đầu

Lá chanh, Lá bưởi, Lá tre, Cúc tần, Hương nhu mỗi thứ 50g, Bạc hà 20g, Sả 2 củ, Tỏi 3 nhánh. Tất cả dùng tươi cho vào nồi nấu nước sôi, rồi xông cho đổ mồ hôi.

3. Bài thuốc chữa sốt cao ở trẻ em

Vỏ quả chanh giã nhỏ, gói vào vải sạch, xoa miết khắp người như kiểu đánh gió. Kết hợp uống nhiều  nước chanh.

Cây Chanh với người dân Việt Nam đã trở nên vô cùng quen thuộc, đi vào đời sống, vào cả thơ ca ca dao dân tộc. Nhưng lưu ý, cũng như bất cứ một loại dược liệu nào khác, không nên quá lạm dụng sẽ dẫn đến những tác dụng phụ không mong muốn. Rất mong nhận được những phản hồi cũng như sự đồng hành của các bạn ở những bài viết kế tiếp.