Cây Quả nổ mọc hoang nhiều ở nước ta. Sở dĩ người ta gọi là cây Quả nổ vì quả chín sẽ phát nổ. Đặc biệt khi cho vào nước sẽ phát ra tiếng lép bép rất vui tai. Cây không chỉ để làm cảnh mà còn là vị thuốc điều trị trong Đông y. Quả nổ có tác dụng lợi tiểu, thanh nhiệt, giải độc, điều trị những bệnh về đường tiết niệu như sỏi bàng quang, sỏi thận, viêm nhiễm niệu đạo và nhiều công dụng khác. Bài viết sau sẽ giúp bạn hiểu rõ hơn về đặc điểm, công dụng và cách dùng của dược liệu này.
Nội dung bài viết
1. Giới thiệu về cây Quả nổ
- Tên thường gọi: Cây Nổ, Sâm đất, Sâm tanh tách, Tử lị hoa (Trung Quốc), Tiêu khát thảo, Tam tiêu thảo….
- Tên khoa học: Ruellia tuberosa.
- Họ khoa học: Thuộc họ Ô rô (Acanthaceae).
2.Đặc điểm tự nhiên
Cây thân thảo sống lâu năm. Cây có hoa đẹp và nở gần như quanh năm, được trồng làm bồn hoa trong công viên và sân vườn.
Cây ưa sáng, dễ trồng, mọc khỏe, sinh trưởng nhanh, nhân giống chủ yếu bằng gieo hạt. Cây có chiều cao trung bình khoảng 20 – 50cm, chỉ một số cây cao đến 80cm. Rễ mọc thành củ, màu vàng nâu và có hình dạng tròn dài. Thân thẳng, có lông bán, phình rộng ở đốt mang lá, khi non có tiết diện vuông. Lá mọc đối, hình bầu dục có gốc thon và đầu tù. Phiến lá mềm nhăn nheo, mặt trên có lông thưa còn mép có lông cứng và màu xanh tối.
Hoa của Sâm tanh tách mọc ở ngọn hoặc nách lá, thường có 5 cánh, màu xanh tím và kích thước khá lớn. Cây ra quả từ tháng 8 – 10 hằng năm. Quả nang, khi chín màu đen. Quả nổ ra các hạt tròn, dẹt sau khi tiếp xúc với nước.
3. Phân bố, thu hái, chế biến và bảo quản
Cây Quả nổ là thực vật có nguồn gốc từ các nước châu Mỹ nhiệt đới. Cây phát triển ở khá nhiều quốc gia như Trung Quốc, Ấn Độ, Đài Loan, Thái Lan cũng như cả Việt Nam. Ở nước ta, cây chủ yếu mọc hoang ở ven bìa rừng tại khắp những tỉnh thành trên cả nước.
Cây trái nổ có thể thu hoạch quanh năm. Khi thu hái chỉ cẩn nhổ cả cây mang về, sau đó rửa sạch loại bỏ bụi bẩn, phơi khô.
Vị thuốc cây Quả nổ có thể dùng tươi hoặc khô đều được. Rễ của cây là bộ phận được dùng nhiều nhất. Cây tươi sau khi làm sạch có thể sắc nước uống. Cây sau khi cắt nhỏ, phơi khô rồi bảo quản dùng dần hoặc có thể sao vàng rồi kết hợp với các loại dược liệu khác để chữa bệnh.
Bảo quản: Dược liệu cần để nơi khô ráo, thông thoáng.
>> Rất nhiều loài cây gắn bó với tuổi thơ của chúng ta lại chính là những vị thuốc quý. Đọc thêm: Cây Hoa mào gà: Loài cây gắn liền với tuổi thơ.
4. Bộ phận dùng
Toàn cây (Herba Ruelliae Tuberosae).
5. Thành phần hóa học và tác dụng
5.1. Thành phần hóa học
Cây Quả nổ bao gồm các dược chất và khoáng chất như glicin, leucine, valin, tirosin. Ngoài ra, trong củ của cây còn chứa campesterol, stigmasterol, lupeol, sitostrerol, hentriacontan.
5.2. Tác dụng
Y học hiện đại
- Hoạt tính chống oxy hóa: Theo tạp chí Free Radicals and Antioxidants, rễ cây Nổ đã được nghiên cứu và cho thấy tác dụng chống oxy hóa.
- Hoạt tính kháng khuẩn: Theo tạp chí Pharmacognosy Journal, nhiều chiết xuất khác nhau từ tất cả các bộ phận của cây Quả nổ đều cho thấy tác dụng kháng khuẩn đáng kể. Vì vậy, cây được xem là có tiềm năng trong điều trị các bệnh nhiễm khuẩn đường miệng .
- Tác dụng chống ung thư: Kết quả chiết xuất từ thân và lá cây cho thấy tác dụng chống lại ung thư gan HepG2. Bên cạnh đó, theo tạp chí Journal of Applied Pharmaceutical Science, chiết xuất methanol từ thân cây Quả nổ còn có tác dụng chống ung thư vú dòng MCF-7.
- Tác dụng hạ đường huyết: Theo tạp chí Pharmaceutical Research, chiết xuất methnolic từ toàn cây Nổ có tác dụng làm giảm lượng đường huyết trên thỏ. Điều này đã giải thích cho việc dân gian dùng nước sắc cây Nổ để điều trị tiểu đường .
- Tác dụng bảo vệ dạ dày: Kết quả nghiên cứu trên chuột cho thấy chiết xuất nước từ rễ cây là hoạt chất Bergenin có tác dụng bảo vệ niêm mạc dạ dày, chống loét bao tử phụ thuộc vào liều lượng sử dụng.
- Đối với hệ tim mạch: Thử nghiệm chiết xuất Bergenin từ cây thuốc Nổ gai trên chuột ghi nhận khả năng ổn định nhịp tim của dược liệu. Bergenin cũng có tác dụng làm giảm lipid trong máu, phòng tránh chứng xơ vữa động mạch ở một số con chuột thực nghiệm bị chứng tăng lipid máu. Ngoài ra, dùng chiết xuất từ vỏ cây cho chó, các nhà nghiên cứu còn ghi nhận được hiện tượng giảm huyết áp động mạch ở dòng vật này.
Y học cổ truyền
Theo y học cổ truyền, rễ có vị ngọt, cay, tính mát.
Lá có vị cay, hơi đắng, tính lạnh và có ít độc. Dùng lá với liều cao có thể gây nôn.
Cây Quả nổ tác dụng thanh nhiệt, giải độc, lợi tiểu… Hạt được dùng bên ngoài để trị vết thương, nứt nẻ da và mụn nhọt. Rễ tán bột mịn để dùng làm thuốc bổ, trị viêm loét dạ dày, tá tràng, sỏi thận, sỏi bàng quang. Ngoài ra, rễ còn có khả năng hỗ trợ điều trị tiểu đường, đau nhức răng, cảm mạo và huyết áp cao.
6. Cách dùng và liều dùng
Liều lượng: mỗi ngày dùng 10 – 20g rễ Quả nổ dưới dạng thuốc sắc
Lá và hạt Nổ: Nước sắc từ lá cây có tác dụng làm ra mồ hôi, điều trị sốt và viêm phế quản mạn tính. Đối với hạt Nổ, người ta thường ngâm nước cho hạt nở ra, có chất keo nhầy rồi dùng nó đắp lên các vết thương và mụn nhọt.
7. Một số cách sử dụng vị thuốc
7.1. Bài thuốc hỗ trợ điều trị thận hư suy
Chuẩn bị: Cây Muối, cây Mực, Sâm tanh tách và cây Quýt gai, mỗi thứ 20g.
Thực hiện: Đem các dược liệu phơi khô, sau đó sắc với 1,5 lít nước còn lại 700ml. Chia nước sắc thành nhiều lần uống và dùng hết trong ngày. Dùng bài thuốc liên tục trong vòng 30 ngày để nhận thấy cải thiện.
7.2. Bài thuốc điều trị cảm sốt
Chuẩn bị: 12g cây Quả nổ.
Thực hiện: Đem thái nhỏ và hãm lấy nước uống hằng ngày. Dùng bài thuốc khoảng 1 – 3 ngày sẽ thấy tình trạng sốt được cải thiện đáng kể.
7.3. Bài thuốc chữa chứng run chân tay, mệt mỏi, choáng váng và chóng mặt
Chuẩn bị: Dây đau xương và rễ cây Quả nổ, mỗi thứ 8g.
Thực hiện: Đem sắc uống, ngày dùng 1 thang.
7.4. Bài thuốc chữa tiểu đường type 2
Chuẩn bị: Toàn cây khô 25g hoặc dược liệu tươi 75g.
Thực hiện: Sắc uống và chia thành nhiều lần uống trong ngày.
7.5. Bài thuốc chữa viêm nhiễm đường tiết niệu
Chuẩn bị: Dược liệu khô 25 – 35g.
Thực hiện: Sắc lấy nước để riêng, dùng thêm 20g dược liệu khô đem tán bột mịn. Uống thuốc bột cùng với nước sắc vào sáng sớm ngay sau khi ngủ dậy.
7.6. Bài thuốc trị bệnh sỏi thận
Chuẩn bị: Cây Dứa dại và rễ Cỏ tranh mỗi thứ 15g. Kim tiền thảo và cây Nổ mỗi vị 20g.
Thực hiện: Đem sắc với 1,5 lít nước, còn lại khoảng 1 lít, đem chia thành nhiều lần uống trong ngày.
7.7. Bài thuốc chữa chứng nóng sốt gây khát nước
Chuẩn bị: Vỏ rễ 6g.
Thực hiện: Sắc với 200ml nước còn lại khoảng 50ml, dùng nước uống hết trong ngày.
7.8. Bài thuốc chữa ghẻ lở bị nhiễm trùng tụ cầu gây mủ
Chuẩn bị: Thân của cây Quả nổ.
Thực hiện: Đem đốt thành than, sau đó tán thành bột và rắc lên vết thương.
7.9. Bài thuốc chữa chứng cao huyết áp
Chuẩn bị: 12 hoa tươi hoặc khô đều được.
Thực hiện: Thêm nước vào và sắc uống hằng ngày.
7.10. Bài thuốc chữa chứng viêm lợi gây đau nhức răng
Chuẩn bị: Rễ cây Nổ.
Thực hiện: Sắc lấy nước đặc, đem ngậm súc miệng và nhổ đi.
8. Lưu ý khi sử dụng
Nước sắc từ rễ cây Quả nổ còn được dùng làm thuốc phá thai. Vì vậy, phụ nữ mang thai không nên dùng thuốc này.
Khi dùng nước sắc từ rễ cây cần chú ý về liều lượng và thời gian để tránh việc đi tiểu nhiều lần (do lợi tiểu), làm ảnh hưởng đến sinh hoạt và công việc
Tóm lại, Cây Quả nổ là một loài cây quý với nhiều công dụng như điều trị sỏi bàng quang, sỏi thận, viêm nhiễm niệu đạo, chống oxy hóa, kháng khuẩn, chống ung thư, hạ đường huyết, bảo vệ niêm mạc dạ dày… Y học cổ truyền dùng cây Quả nổ để thanh nhiệt, giải độc, lợi tiểu… Những thông tin trong bài viết chỉ mang tính chất tham khảo. Khi muốn sử dụng thuốc, bạn cần hỏi ý kiến bác sĩ để kiểm soát rủi ro và những tác dụng không mong muốn. Hy vọng bạn đã có những kiến thức bổ ích. Chúc bạn nhiều niềm vui và sức khoẻ!
Bác sĩ Hoàng Thị Lang
