Đau đầu do xoang liệu có đơn giản như bạn nghĩ?

Đau đầu do xoang (sinus headache). Liệu có giống như như tên gọi của nó? Có phải là hiện tượng bệnh nhân bị đau đầu mà nguyên nhân gây ra là viêm xoang?

Đau đầu do viêm xoang trên thực tế là một chẩn đoán rất thường gặp cả ở Việt Nam và trên thế giới. Nhưng sự thật là theo các chuyên gia thần kinh học, tai mũi họng hay dị ứng, thì bệnh lý này lại rất ít gặp! Vậy thì đau đầu kèm triệu chứng của bệnh lý mũi xoang (nghẹt mũi, chảy nước mũi) có thực sự đơn giản là do viêm xoang gây ra hay không? Chúng ta hãy cùng nhau tìm hiểu về vấn đề này nhé.

1. Giới thiệu

Đau đầu do xoang (sinus headache) là một hội chứng lâm sàng. Có nghĩa do nhiều triệu chứng tập hợp lại.

Đau đầu do xoang thường được dân gian đánh đồng với một vấn đề mang tên gần giống với nó: đau đầu do viêm xoang cấp (Headache attributed to acute rhinosinusitis). Quan niệm này là sai lầm!

Do đó, cần nhấn mạnh lại rằng: Đau đầu do xoang (SH) và đau đầu do viêm xoang cấp (HAAR) là 2 khái niệm khác nhau.

Trong IHS năm 2018 (International Journal of Headache – Tờ báo đau đầu quốc tế), đau đầu do viêm xoang cấp đã được định nghĩa chi tiết, tương đối phức tạp. Lý giải một cách đơn giản, ta có thể hiểu:

• Đau đầu do viêm xoang cấp là đau đầu xuất hiện cùng lúc với viêm xoang cấp. Đau đầu nặng dần khi viêm xoang nặng dần.
• Ngược lại đau đầu này sẽ giảm hoặc hết khi viêm xoang cấp được điều trị. 
• Tương tự, chính viêm xoang mạn tính cũng có thể gây ra đau đầu, với các tính chất tương đối giống viêm xoang cấp.

Youmed cũng đề cập đến 2 loại nguyên nhân khác ở các bệnh nhân đau đầu do xoang, đó là:

Đau đầu Migrain và đau đầu căng cơ. Khái niệm của 2 bệnh lý này sẽ được nhắc đến ở phần sau.

1.1 Vậy xoang là gì?

Xoang trong trường hợp này ám chỉ các cấu trúc hang hốc phía trước của xương sọ. Có nhiều loại xoang, và chúng sở hữu một tên gọi chung đó là xoang hàm mặt. Các xoang đa số thông nối với mũi.

Viêm xoang xảy ra khi lớp tế bào niêm mạc bên trong xoang bị viêm, sưng tấy và tiết dịch. Bệnh lý này có thể do virus, vi trùng, hoặc nấm gây ra. Đôi khi viêm xoang xảy ra do dị ứng khi bạn hít phải các hạt bụi nhỏ, hay hạt phấn hoa…

Đau đầu xảy ra do viêm xoang gần như luôn luôn do dịch tiết trong xoang quá nhiều, kèm theo tắc nghẽn đường thoát dịch, dẫn đến ứ dịch lại trong xoang. Sự ứ đọng này làm xoang bị căng dãn dẫn đến đau đầu.

2. Đau đầu Migraine và đau đầu căng cơ là gì?

Đau đầu Migraine

Migraine là đau đầu nguyên phát! Gọi là nguyên phát bởi vì nguyên nhân thực chất gây ra nó là chưa rõ. Đây cũng là nguyên nhân thường gặp nhất trong các trường hợp đau đầu nhiều, dữ dội, phải nhập cấp cứu.

Có 2 giả thiết về nguyên nhân được đặt ra, và chúng đều liên quan đến rối loạn mạch máu não của bệnh nhân. 

• Giảm ngưỡng đau (sẽ đau với một kích thích nhẹ vốn dĩ không đủ gây đau), hay còn gọi là tăng mức nhạy cảm.
• Tăng kích hoạt (kích thích đáng lẽ chỉ gây đau vừa phải thì bệnh nhân cảm thấy đau rất nhiều).

2 cơ chế này dẫn đến việc chỉ với 1 kích thích nhẹ (hành kinh hoặc tập thể dục) cũng có thể khiến đau đầu xuất hiện. (2)

Đau đầu căng cơ :

Đây là loại đau đầu thường gặp nhất trên toàn thế giới. Và nó cũng phân vào nhóm « đau đầu nguyên phát » tương tự Migraine.

Đau đầu căng cơ có thể bị gây ra bởi cả yếu tố môi trường và do di truyền. Mà yếu tố môi trường được xem là chủ yếu.

Đau đầu căng cơ do:

• Rối loạn thần kinh cảm giác ở các cơ bắp vùng đầu.
• Rối loạn thần kinh bên trong não.

Nguyên nhân bắt đầu của một cơn đau đầu căng cơ chủ yếu là do căng thẳng trong cuộc sống (áp lực công việc, tiền bạc,…) hay cảm xúc của bệnh nhân trở nên suy sụp (trầm cảm, lo âu, buồn phiền). (3)

3. Sự hiện diện của các nguyên nhân gây đau đầu do xoang. (4)

Hầu hết bệnh nhân đến khám bác sĩ chuyên khoa Tai – Mũi – Họng vì triệu chứng đau đầu do xoang được chẩn đoán là đau đầu Migraine !!!.

Các bệnh nhân trong nghiên cứu này thường « tự » chẩn đoán là đau đầu do viêm xoang ở lần đau đầu đầu tiên, sau đó tiếp tục “tự” điều trị mà đau đầu không giảm hoặc tái phát thường xuyên hơn! Ở điều kiện nước ta, việc « tự »  và « được hiệu thuốc» chẩn đoán bệnh xảy ra với cực kỳ phổ biến.

Từ những số liệu thống kê, ta thấy số lượng bệnh nhân đau đầu do viêm xoang cấp đều rất thấp ở nhiều nghiên cứu. Cũng như tỷ lệ đau đầu do viêm xoang chưa bao giờ vượt quá 5%. 

4. Tại sao đau đầu Migraine lại gây ra triệu chứng ở xoang hàm mặt ?

Như đã nói ở trên, Migraine là một bệnh lý liên quan đến rối loạn mạch máu, điều này có thể do rối loạn chính bản thân mạch máu hoặc do rối loạn hệ thần kinh trung ương liên quan.

Cơ chế đầu tiên:

Dây thần kinh cũng này được coi là dây thần kinh phức tạp nhất cơ thể, với nhiều vai trò và thành phần khác nhau. 

Dây thần kinh này chi phối cảm giác của các xoang vùng mặt.

Một vai trò khác đó là điều khiển mạch máu co, giãn.

Ở những bệnh nhân đau đầu Migraine, dây thần kinh này có thể cũng bị rối loạn. Những kích thích từ bên ngoài vốn rất nhẹ nhàng có thể đưa đến những đáp trả dữ dội từ dây thần kinh này.

Ví dụ : Hít phải hơi lạnh đi vào mũi, vào xoang có thể gây ra rối loạn mạch máu ở xoang, làm mạch máu giãn ra, niêm mạc dày lên, làm nghẹt mũi, chảy mũi. Tiếp đó, xuất hiện các rối loạn cảm giác như đau đầu, đặc biệt là đau ở các vị trí tương ứng với các xoang… Đây là cơ chế đau đầu do xoang trong Migraine ở khoảng 80% trường hợp.

Cơ chế thứ 2:

Kích thích bên ngoài chỉ ảnh hưởng đến sự giãn mạch qua thần kinh số VII (thần kinh mặt). Việc này cũng làm các cấu trúc bên trong mũi xoang bị phù lên. Gây ra các triệu chứng của xoang. Sau đó có sự tiếp xúc niêm mạc giữa các cấu trúc này với nhau. Sự tiếp xúc này sẽ tạo ra các chất tiết ảnh hưởng đến thần kinh (Chất P, calcitonin, neurokinin A) và các chất này gây đau !!!. Hiện tượng này gọi là Đau đầu điểm tiếp xúc (Contact point headache).(4) (6)

5. Triệu chứng của đau đầu do xoang là gì ?

Triệu chứng của đau đầu do xoang khác biệt với nguyên nhân gây ra nó, rất dễ hiểu và đơn giản. Do đó gián tiếp tạo nên sự lầm tưởng thường thấy trong cộng đồng.

Nghẹt mũi, chảy nước mũi, nặng mặt.

Đôi khi có thể đỏ mắt, chảy nước mắt.

Đau đầu.

Trong đó, đau đầu sẽ là triệu chứng làm bệnh nhân khó chịu nhất.

6. Tiêu chuẩn chẩn đoán nguyên nhân đau đầu do xoang như thế nào?

Theo tiêu chuẩn năm 2018 của IHS. Mỗi bệnh lý đau đầu sẽ có những tiêu chuẩn chẩn đoán riêng. Ở phạm vi giới hạn trong bài viết này, chỉ nêu lên tiêu chuẩn chẩn đoán của 3 bệnh lý được đề cập nhiều, đó là Đau đầu migraine và đau đầu liên quan viêm mũi xoang cấp, và mạn. Đau đầu căng cơ sẽ có một bài viết riêng biệt.

Đau đầu Migraine :

Có 2 nhóm, có tiền triệu (những triệu chứng thần kinh đi kèm đau đầu) và không tiền triệu . Migraine có tiền triệu ít gặp và phức tạp hơn, cũng như khó lầm lẫn với đau đầu do xoang. Do đó sẽ không trình bày trong bài viết này. 

Đau đầu migraine không tiền triệu (Migraine without Aura): Còn có tên gọi khác là Migraine thông thường, đau nửa đầu phức tạp.

• Là những cơn đau đầu lặp đi lặp lại (≥5 cơn), mỗi cơn kéo dài hàng giờ đến vài ngày (4 – 72h). Nếu không đủ 5 cơn thì xem như « theo dõi Migraine ». (Probably Migraine)
• Tính chất điển hình của Migraine là đau 1 bên đầu, theo nhịp mạch.
• Đau ở mức độ trung bình kèm buồn nôn và/hoặc nôn. Hoặc nặng hơn, làm bệnh nhân mất ngủ, phải nhập cấp cứu.
• Những công việc hàng ngày (rửa chén, lau nhà, đi lại…) có thể làm đau đầu nặng hơn.
• Có thể kèm theo cảm giác sợ ánh sáng (lấy tay che mắt), sợ âm thanh (che tai).

Theo đó, ta có thể thấy triệu chứng ở mũi xoang không nằm trong tiêu chuẩn chẩn đoán của Migraine. Điều này khiến cả những bác sĩ tuyến cơ sở, không phải chuyên khoa thần kinh, tai mũi họng dễ dàng nhầm lẫn.

Đau đầu liên quan viêm mũi xoang cấp (Headache attributed to acute rhinosinusitis):

• Là cơn đau đầu xuất hiện cùng lúc với viêm xoang.
• Đau đầu sẽ tăng lên khi triệu chứng viêm xoang nặng hơn. Tương tự, đau đầu cũng sẽ giảm đi khi viêm mũi xoang được điều trị.
• Đau đầu tăng lên khi bác sĩ ấn vào da quanh vị trí xoang bị viêm.
• Khi chỉ viêm 1 bên xoang thì đau đầu sẽ xuất hiện cùng bên đó.
• Bệnh nhân được nội soi mũi và/hoặc chụp phim CT scan để xác định thật sự có viêm xoang cấp.

Đau đầu liên quan viêm xoang mạn:

• Đau đầu có tính chất tương tự với viêm mũi xoang cấp.
• Tuy nhiên đau này chỉ xuất hiện khi bệnh nhân có đợt viêm cấp trên một xoang bị viêm mạn. Cũng như bằng chứng của việc này phải được khẳng định trên các xét nghiệm hình ảnh.

Chẩn đoán:

Từ những tiêu chuẩn trên, đối mặt với một bệnh nhân đau đầu xuất hiện kèm với triệu chứng của xoang, để chẩn đoán nguyên nhân bác sĩ cần phải:

• Loại bỏ tất cả những dấu hiệu “cờ đỏ” (red flag) – những dấu hiệu cảnh bảo đau đầu này là nguy hiểm, ảnh hưởng tính mạng.
• Hỏi bệnh nhân thật rõ về triệu chứng đau đầu. Mối liên quan của việc đau đầu này với triệu chứng mũi xoang là như thế nào.
• Rất nhiều bệnh nhân đau đầu do xoang “tự chẩn đoán” do đó việc sử dụng thuốc quá liều, nghiện thuốc có thể xảy ra. Nên nhớ, việc tự điều trị đau đầu do Migraine sai lầm sẽ có thể làm xuất hiện đau đầu nhiều lần hơn với cường độ dữ dội hơn.
• Thăm khám vị trí từng xoang.
• Khám mũi, thậm chí là cần phải soi mũi hầu, chụp CT scan khi cần.
• Chụp phim XQ, CT scan nếu không thấy viêm mũi xoang, có thể giúp chẩn đoán đau đầu Migraine. Ngược lại, nếu thấy có viêm mũi xoang thì chưa hẳn có thể chẩn đoán đau đầu này do viêm mũi xoang gây ra. Nên nhớ, hầu như viêm mũi xoang chỉ gây đau đầu khi gây bít đường nối giữa xoang và mũi. Cũng như viêm mũi xoang ở các nước nhiệt đới như nước ta là rất thường gặp. Do đó việc xuất hiện đồng thời đau đầu Migraine và đau đầu do viêm mũi xoang là hoàn toàn có thể xảy ra. Vì vậy, bác sĩ cần khai thác thật kỹ mối liên quan giữa đau đầu và triệu chứng của viêm mũi xoang.

Xem thêm: Cây Cứt lợn: Thực hư vị thuốc trị viêm xoang hiệu quả

7. Điều trị:

Đau đầu Migraine, đau đầu căng cơ và đau đầu do viêm mũi xoang cấp điều trị rất khác nhau.

Migraine sẽ được điều trị bằng các thuốc kháng viêm, giảm đau, co mạch. Thậm chí là phẫu thuật nếu có đau đầu điểm tiếp xúc.

Viêm mũi xoang thì sẽ điều trị giảm đau, giảm tiết, kháng sinh nếu cần.

Đau đầu căng cơ thì giảm viêm, giảm đau, massage, nghỉ ngơi, thư giãn cơ mặt.

Việc điều trị sai lầm ở bệnh nhân Migraine có thể làm triệu chứng diễn tiến nặng nề và xuất hiện thường xuyên hơn.

Đau đầu do xoang không đơn giản như mọi người từng nghĩ. Chẩn đoán sai dẫn đến điều trị sai là vấn đề thường gặp. Đau đầu Migraine, đau đầu cụm, đau đầu căng cơ , đau đầu liên quan viêm xoang cấp, mạn lần lượt là những loại đau đầu có thể gây triệu chứng mũi xoang. Điều trị Migraine, đau đầu căng cơ và đau đầu do viêm xoang cấp rất khác nhau. Bạn nên tham khảo ý kiến bác sĩ để đảm bảo điều trị đúng hướng nhé!

Bác sĩ Nguyễn Đoàn Trọng Nhân