Giun đất (Địa long): Giải mã nguồn gốc của vị thuốc quý

Giun đất là loài động vật có ở khắp nước ta. Chúng không chỉ có lợi cho ngành nông nghiệp mà còn được dân gian dùng làm vị thuốc để điều trị bệnh, với tên gọi là Địa long. Bài viết sau sẽ giúp bạn hiểu rõ hơn về đặc điểm, công dụng và cách dùng của dược liệu này.

1. Giới thiệu về Giun đất

• Tên gọi khác của loài: Trùng đất…
• Tên gọi khác của dược liệu: Thổ long, Địa long, Giun khoang, Trùng hổ, Khưu dẫn…
• Tên khoa học: Lumbricus.
• Họ khoa học: Giun đất (Megascolecidae).

1.1. Đôi nét về Giun đất

Giun đất là loài động vật ruột khoang, sinh sống ở trong lòng đất, đặc biệt là ở những vùng đất xốp, mát mẻ và ẩm ướt. Ban ngày chúng lẫn ở dưới đất, đêm khuya khi sương xuống mới ngoi lên. Mật độ của Giun đất thay đổi tùy theo đặc điểm lý hóa của đất. Loại có khoang trắng tốt nhất.

Trung bình, giun đất dài khoảng 10 – 35 cm, rộng từ 5 – 15mm. Thân có màu nâu hồng hoặc nâu đen, nhiều đốt, có thể co giãn được nhằm giúp chúng dễ chui rúc trong đất. Hai bên thân và mặt bụng có 4 đốt lông ngắn và cứng giúp Giun di chuyển được. Bề mặt da mềm, ẩm ướt và có chức năng hô hấp. Giun đất đặc biệt không có mắt, nhưng vẫn có cảm giác với ánh sáng là nhờ các tế bào cảm giác ánh sáng riêng lẻ phân tán dưới da.

Là loài động vật lưỡng tính, tuyến sinh dục tập trung ở một số đốt trên thân. Khi trưởng thành, cơ thể Giun đất hình thành đai sinh dục. Tuy nhiên, loài này không tự thụ tinh mà thực hiện thụ tinh chéo.

Thức ăn chính của Giun là mùn hữu cơ. Chúng sợ ánh sáng nên hiếm khi chui ra khỏi mặt đất, chỉ khi mưa lớn khiến bùn đất trũng xuống và mất độ xốp mới bò lên để hô hấp. Loài này thải ra những viên bã và đất tròn xíu, mà ta thường gọi là Cứt giun, Cứt trùng trong Đông y gọi là Khâu dẫn nê hay Địa long nê.

1.2. Phân bố

Ở nhiều địa phương tại nước ta, đặc biệt là ở những địa phương làm nghề trồng trọt. Hay gặp nơi mô đất ẩm, đền đình chùa, gốc bụi chuối lâu năm…

Chúng không chỉ là thức ăn của gà vịt mà còn có vai trò duy trì độ mềm xốp và dinh dưỡng trong đất.

1.3. Thu hoạch

Chọn vùng đất xốp, ẩm và mềm. Lấy nước  Bồ kết, nước Chè, đổ lên đất thì Giun bò trườn lên. Người ta bắt bỏ nó vào thùng có chứa sẵn lá tre, rơm hoặc tro.

Rửa sạch bằng nước ấm cho sạch chất nhớt, ép đuôi vào gỗ sau đó mổ dọc thân giun. Rửa sạch đất trong bụng, phơi hoặc sấy khô cất dùng. Không dùng Giun tự nhiên lên mặt đất vì không phải loại tốt (yếu và có bệnh).

Toàn thân của Giun đất đều được sử dụng để làm thuốc – Địa long.

1.4. Cách bào chế Địa long

Bào chế dược liệu Địa long theo cách sau:

• Đem Địa long ngâm với nước gạo trong vòng 1 đêm, sau đó vớt ra cho khô rồi tẩm rượu và sấy khô hoàn toàn.
• Cuối cùng đem sao cùng với gạo nếp và xuyên tiêu mỗi thứ 1 chỉ rưỡi cho đến khi gạo chín vàng thơm là được.
• Sau khi sơ chế nên dùng Địa long tẩm gừng hoặc tẩm rượu sao.
• Sau đó tán bột hoặc đem đốt tồn tính tùy theo mục đích sử dụng mà dùng dần.

Mô tả dược liệu:

• Toàn thể đã được cắt phẫu, biểu hiện một phiến dài nhỏ cong nhăn teo, dài chừng 12cm-20cm, rộng chừng 10mm-17mm.
• Toàn thân có nhiều khoang vòng, hai đầu dầy mà cứng còn có sợi thịt mỏng tồn tại, chính giữa rất nhỏ, bán trong suốt.
• Hai bên có màu đen tro, chính giữa màu vàng nâu, chất thu khó bẻ gẫy.

1.5. Bảo quản vị thuốc

Để tránh ẩm mốc và hư hại, cần bảo quản Địa long trong lọ kín, đặt ở nơi thoáng mát và khô ráo, tránh ánh nắng mặt trời trực tiếp.

>> Ngoài Giun đất, Cà cuống cũng là loài động vật giàu dinh dưỡng, tác dụng trị bệnh hiệu quả. Tham khảo thêm tại: Cà cuống: Không chỉ là món ăn độc đáo

2. Thành phần hóa học và tác dụng của Địa long

2.1. Thành phần hóa học của Địa long

Vị thuốc địa long chứa một số thành phần hóa học như

• Lumbroferine, Lumbritin, Terrestro-lumbrolysin.
• Hypoxanthine, Xanthine, Adenine, Guanine, Guanidine, Choline, Alanine, Valine, Leucine, Phenylalanine, Tyrosine, Lysine.
• Nhiều loại Acid amin, Vitamin và muối hữu cơ.

2.2. Tác dụng theo Y học hiện đại

• Hoạt chất Lumbritin có tác dụng phá huyết.
• Chống co giật, kháng histamine, làm giãn mạch nội tạng và hạ áp chậm nhưng lâu dài.
• Tác dụng làm giãn phế quản và hạ cơn hen cấp.
• An thần và hạ thân nhiệt.
• Giun đất chứa chiết xuất diệt tinh trùng và tăng hưng phấn thành tử cung.

2.2. Tác dụng theo Y học cổ truyền

Tính vị: Vị mặn, tính hàn và không có độc.

Quy kinh:

• Tỳ (Bản Thảo Cầu Chân).
• Can, Tỳ, Phế (Bản Thảo Tái Tân).
• Vị, Thận (Dược Nghĩa Minh Biện).
• Tỳ, Vị, Thận (Trung Dược Học).

Công dụng: Phá huyết tích tụ, trừ phong thấp, lợi tiểu, hạ sốt, thông đại tiện, đại giải nhiệt độc, trấn kinh, trừ đờm, loại bỏ trùng tích trong cơ thể…

Chủ trị: Sốt cao kinh giật, bồn chồn kinh động, viêm đường tiết niệu, động kinh, ho suyễn, sốt rét, di chứng bại liệt nửa người, tiểu tiện không thông và phong thấp gây đau nhức.

3. Cách dùng và liều dùng của Địa long

Tùy thuộc vào mục đích sử dụng mà có thể dùng Giun đất (Địa long) theo nhiều cách khác nhau. Dùng riêng hoặc kết hợp với các vị thuốc khác đều được. Địa long được dùng bằng cách sắc lấy nước uống, tán bột, làm hoàn hoặc giã sống.

Liều dùng:

• Dạng thuốc sắc: 6-12 g.
• Dạng thuốc bột: 2-4 g.

4. Một số bài thuốc kinh nghiệm từ Giun đất

4.1. Trị bán thân bất toại, khẩu nhãn oa tà, không nói được

Hoàng kỳ 15g, Đương quy 8g, Xích thược 6g, Địa long, Xuyên khung, Đào nhân, Hồng hoa mỗi vị 4 g. Thêm 600 ml nước, sắc còn 200 ml nước uống 3 lần trong ngày.

4.2. Trị ứ huyết do thấp đàm, kinh lạc ứ tắc gây đau

Xuyên ô đầu, Thảo ô đầu, Địa long, Thiên nam tinh, mỗi thứ 8g, Nhũ hương, Một dược, mỗi thứ 6g. Tán bột, chưng với rượu hồ làm thành viên. Mỗi lần uống 1 viên với nước sắc Kinh giới hoặc Tứ Vật Thang (Hoạt Lạc Đơn – Hòa Tễ Cục Phương).

4.3. Trị răng sâu đau

Địa long, hòa nước muối, trộn Miến, nhét vào trên răng (Phổ Tế phương).

4.4. Trị sốt cao co giật bằng Địa long

Địa long 10g, Toàn yết 3g, Câu đằng, Kim ngân hoa đều 12g, Liên kiều 10g, sắc uống. Hoặc dùng Địa long 100g, Chu sa 30g, tán nhuyễn, làm viên. Mỗi lần uống 3g (Lâm Sàng Thường Dụng Trung Dược Thủ Sách).

5. Kiêng kỵ

• Không dùng cho trường hợp có hư hàn (tay chân lạnh, sắc mặt thường trắng bệch, sức yếu hay mệt mỏi, tự ra mồ hôi…) mà không có thực nhiệt (nóng sốt, rêu lưỡi vàng, tiểu tiện đỏ gắt, họng khô, khát nước…).
• Dị ứng với bất kỳ thành phần nào của dược liệu.

Giun đất là một vị thuốc cổ truyền được sử dụng từ rất lâu trong dân gian. Nhờ có nhiều tác dụng quý mà dược liệu này được dùng nhiều trong các bài thuốc chữa bệnh cũng như cuộc sống hằng ngày. Tuy nhiên, để có thể phát huy hết công dụng của vị thuốc đối với sức khỏe, bạn nên tham khảo ý kiến bác sĩ để kiểm soát rủi ro và những tác dụng không mong muốn.