Suy dinh dưỡng ở trẻ: Bố mẹ phải làm gì?

Suy dinh dưỡng là tình trạng cá nhân không nhận đủ calo, protein hoặc vi chất dinh dưỡng. Đây là vấn đề phổ biến trên toàn cầu. Nó có thể dẫn đến kết cục tiêu cực về sức khỏe ngắn và dài hạn. Tỷ lệ suy dinh dưỡng vẫn còn đáng báo động. Gần một nửa số ca tử vong ở trẻ em dưới 5 tuổi là do thiếu dinh dưỡng. Suy dinh dưỡng khiến trẻ có nguy cơ tử vong cao hơn nhiễm trùng thông thường. Đồng thời, nó cũng làm tăng tần suất và mức độ nghiêm trọng của các bệnh nhiễm trùng và làm chậm quá trình phục hồi bệnh. Hãy cùng Bác sĩ Hoàng Thị Việt Trinh tìm hiểu về suy dinh dưỡng ở trẻ qua bài viết sau. 

Suy dinh dưỡng là gì?

Suy dinh dưỡng là một thuật ngữ nói về việc ăn uống kém. Nó xảy ra khi một người tiêu thụ ít calo năng lượng hơn mức cần thiết trong một khoảng thời gian dài; hoặc cơ thể bị mất cân bằng dinh dưỡng. Tình trạng suy dinh dưỡng có thể khiến cơ thể chậm phát triển, nhẹ cân hoặc gầy còm.^{1 2}

Sự tương tác giữa thiếu dinh dưỡng và nhiễm trùng có thể tạo ra một chu kỳ nguy hiểm. Điều này làm bệnh nặng hơn và tình trạng dinh dưỡng xấu đi. Dinh dưỡng kém trong 1.000 ngày đầu đời của một đứa trẻ cũng có thể dẫn đến tốc độ tăng trưởng chậm lại. Đồng thời, có liên quan đến khả năng nhận thức kém và giảm hiệu suất học tập và công việc.

Nguyên nhân suy dinh dưỡng có thể do thiếu vitamin, khoáng chất và các chất thiết yếu khác mà cơ thể cần để hoạt động. Suy dinh dưỡng có thể dẫn đến:¹

• Các vấn đề sức khỏe ngắn hạn và dài hạn.
• Phục hồi chậm sau vết thương và bệnh tật.
• Nguy cơ nhiễm trùng cao hơn.
• Khó tập trung tại nơi làm việc hoặc trường học.

Suy dinh dưỡng có thể gây ra các vấn đề sức khỏe cụ thể:¹

• Giảm thị lực do thiếu vitamin A.³ 
• Mắc bệnh còi xương do thiếu vitamin C.⁴  
• Suy dinh dưỡng thể phù.⁵  

Triệu chứng suy dinh dưỡng

Một số dấu hiệu và triệu chứng của suy dinh dưỡng bao gồm:

Triệu chứng thông thường^{1 6}

• Chán ăn hoặc không quan tâm đến đồ ăn hoặc thức uống.
• Mệt mỏi và cáu kỉnh.
• Xanh xao hoặc da nhợt nhạt.
• Không có khả năng tập trung.
• Luôn cảm thấy lạnh.
• Phiền muộn.
• Giảm mỡ, khối lượng cơ và mô cơ thể.
• Nguy cơ bị bệnh cao hơn và mất nhiều thời gian hơn để chữa bệnh.
• Thời gian chữa lành vết thương lâu hơn.
• Nguy cơ biến chứng cao hơn sau phẫu thuật.
• Khó thở và suy tim.
• Táo bón.
• Yếu đuối.
• Gặp các vấn đề kinh nguyệt , chẳng hạn như trễ kinh hoặc chu kỳ kinh nguyệt quá dài.

Triệu chứng ở trẻ em¹

Ở trẻ em, có thể có một vài triệu chứng đặc trưng sau đây:

• Chậm phát triển và trọng lượng cơ thể thấp.
• Mệt mỏi và thiếu năng lượng.
• Cáu kỉnh và lo lắng.
• Chậm phát triển hành vi và trí tuệ, có thể dẫn đến khó khăn trong học tập.

Trẻ suy dinh dưỡng biểu hiện các triệu chứng như thường xuyên nhận thấy cơ thể yếu đuối, mệt mỏi và thờ ơ. Trong nhiều trường hợp, có sự chậm phát triển tinh thần, giảm khối lượng cơ bắp cũng như suy giảm phát triển trí tuệ.

Nguyên nhân suy dinh dưỡng ở trẻ

Các nguyên nhân chính gây suy dinh dưỡng ở trẻ thường liên quan đến:

Chế độ ăn uống không đảm bảo chất dinh dưỡng⁷

Chế độ ăn uống là nguyên nhân hàng đầu gây suy dưỡng ở trẻ. Điều này có thể là do chế độ ăn không đảm bảo đầy đủ các chất dinh dưỡng, dư hoặc thiếu một nhóm dinh dưỡng nhất định. 

Sức khỏe người mẹ kém⁷

Người mẹ bị suy dinh dưỡng trong thai kỳ có thể gặp các biến chứng khi sinh nở. Nhiều trẻ sinh ra nhẹ cân vì mẹ bị suy dinh dưỡng. Các bà mẹ bị suy dinh dưỡng nặng cũng có thể gặp khó khăn khi cho con bú.

Chúng ta biết rằng việc nuôi con bằng sữa mẹ trong sáu tháng đầu đời của trẻ có những lợi ích về sức khỏe kéo dài đến tuổi trưởng thành. Tuy nhiên, nếu người mẹ quá suy dinh dưỡng không cho con bú sữa mẹ, những lợi ích sức khỏe này có thể không được truyền lại và trẻ có thể có nguy cơ bị suy dinh dưỡng. Điều này đặc biệt đúng ở các nước đang phát triển.

Tình trạng kinh tế xã hội nơi sinh sống

Nghèo đói là một trong những nguyên nhân gây ra suy dinh dưỡng ở trẻ em tại các nước đang phát triển. Thông thường, các gia đình sống trong cảnh nghèo đói không được tiếp cận với trái cây tươi và rau quả chất lượng. Nhiều khu vực trên thế giới thậm chí còn không có cửa hàng tạp hóa với đầy đủ dịch vụ dự trữ và cung cấp sản phẩm tươi sống.⁷

Theo thống kê, có ít nhất 240 triệu trẻ em sống ở các quốc gia bị ảnh hưởng bởi xung đột và chiến tranh có nguy cơ tử vong cao trước 5 tuổi. Những đứa trẻ này còn bị còi cọc do suy dinh dưỡng và nhiều bệnh lý khác.^{7 8}

Nguồn nước không an toàn, không vệ sinh

Theo nghiên cứu, nguồn nước không đảm bảo vệ sinh có thể ảnh hưởng đến khả năng phát triển của trẻ nhỏ. Theo đó, những gia đình có điều kiện vệ sinh kém hoặc sử dụng nguồn nước không đảm bảo thì trẻ nhỏ ở gia đình đó dễ có nguy cơ mắc suy dinh dưỡng cấp tính.⁹

Các dạng suy dinh dưỡng

Thể Marasmus

Một dạng suy dinh dưỡng ở trẻ em là thể Marasmus. Thuật ngữ “marasmus” bắt nguồn từ tiếng Hy Lạp, có nghĩa là lãng phí hoặc khô héo. Marasmus là hội chứng thường gặp nhất của suy dinh dưỡng cấp tính. Nó xảy ra ở trẻ không ăn đủ protein, calo, carbohydrate và các chất dinh dưỡng quan trọng khác.^{10 11}

Trẻ em dưới 5 tuổi là đối tượng dễ mắc suy dinh dưỡng thể Marasmus nhất vì nhu cầu calo cao và cơ thể dễ nhiễm bệnh.¹²

Triệu chứng của dạng suy dinh dưỡng này là: cơ thể hốc hác, yếu ớt và có nguy cơ bị hôn mê. Đồng thời những đứa trẻ mắc bệnh có nhịp tim chậm, thường bị hạ huyết áp và hạ thân nhiệt. Da có màu xám, nhăn nheo và lỏng lẻo do mất lớp mỡ dưới da, nhưng không có đặc điểm của bệnh da liễu cụ thể nào.¹¹

Thể Kwashiorkor

Dạng khác là thể Kwashiorkor. Kwashiorkor gây ra sự tích tụ chất lỏng trong cơ thể có thể làm cho khuôn mặt trở nên tròn và bụng bị căng. Sự phình ra của bụng là do giữ nước trong khoang bụng và gan to ra. Kwashiorkor xảy ra ở những người bị thiếu protein nghiêm trọng.¹⁰

Trẻ em suy dinh dưỡng thể Kwashiorkor thường lớn hơn trẻ thể Marasmus. Chế độ ăn uống chủ yếu là carbohydrate nhưng lại ít protein có thể dẫn đến tình trạng này.^{10 11 12}

Thể Marasmic Kwashiorkor

Marasmic kwashiorkor được hiểu là thể suy dinh dưỡng có cả biểu hiện của thể Marasmus và Kwashiorkor. Đặc biệt, trẻ em mắc chứng Marasmic Kwashiorkor vừa bị suy nhược cơ thể vừa mắc chứng phù nề. Những đứa trẻ này thường có các biểu hiện nhẹ trên da, tóc và gan nhiễm mỡ to có thể sờ thấy được.¹⁰

Tác hại của suy dinh dưỡng

Suy dinh dưỡng ảnh hưởng đến mọi hệ thống trong cơ thể và luôn dẫn đến tăng nguy cơ mắc các bệnh nguy hiểm khác như bệnh lao. Biến chứng bệnh cũng gia tăng và trong những trường hợp rất nặng thậm chí gây tử vong.¹⁰

Suy dinh dưỡng ở trẻ gây tổn thương trực tiếp lên cấu trúc não. Nó làm suy yếu sự phát triển và vận động của trẻ sơ sinh. Trẻ em thiếu dinh dưỡng trước hai tuổi, tăng cân nhanh chóng trong thời thơ ấu và thanh thiếu niên có nguy cơ cao mắc các bệnh mãn tính liên quan đến dinh dưỡng.⁶

Các nghiên cứu đã tìm thấy mối liên hệ chặt chẽ giữa suy dinh dưỡng và tử vong trẻ em. Một khi suy dinh dưỡng được điều trị, tăng trưởng đầy đủ là một dấu hiệu tốt cho sức khỏe và phục hồi. Ngay cả khi trẻ đã hồi phục sau tình trạng suy dinh dưỡng nghiêm trọng, trẻ vẫn có thể bị còi cọc trong suốt quãng đời còn lại.¹⁰

Mức độ suy dinh dưỡng nhẹ làm tăng gấp đôi nguy cơ tử vong đối với bệnh hô hấp, tiêu chảy và sốt rét. Nguy cơ này tăng lên rất nhiều trong các trường hợp suy dinh dưỡng nặng hơn.¹⁰

Suy dinh dưỡng trước khi sinh có thể làm thay đổi quá trình trao đổi chất và mô hình sinh lý tăng trưởng bình thường. Nó có ảnh hưởng suốt đời đến nguy cơ mắc bệnh tim mạch. Trẻ em thiếu dinh dưỡng có nhiều khả năng bị thiếu hụt sinh lý ở tuổi trưởng thành, có thành tích giáo dục và tình trạng kinh tế thấp hơn và sinh ra những đứa trẻ nhỏ hơn. Trẻ em thường phải đối mặt với tình trạng suy dinh dưỡng trong độ tuổi phát triển nhanh, có thể ảnh hưởng lâu dài đến sức khỏe.¹⁰

Điều trị cho trẻ suy dinh dưỡng 

Điều trị suy dinh dưỡng phụ thuộc vào nguyên nhân cơ bản và mức độ suy dinh dưỡng của trẻ. Trẻ có thể được tư vấn để theo dõi tại nhà. Hoặc được hỗ trợ tại nhà bởi một chuyên gia dinh dưỡng hoặc chuyên gia chăm sóc sức khỏe. Trong trường hợp nghiêm trọng, điều trị tại bệnh viện có thể cần thiết.

Điều trị suy dinh dưỡng cấp tính nguyên phát

Trẻ bị suy dinh dưỡng cấp có xử trí tại nhà với điều kiện sau:^{10 13 14}

• Phụ huynh hiểu rõ và có đủ thông tin về bệnh của con. 
• Bổ sung cho trẻ chế độ ăn uống phù hợp (Trẻ nên nhận đủ 25 kcal / kg năng lượng mỗi ngày cùng các thực phẩm nguồn động vật giàu axit béo thiết yếu và vi chất dinh dưỡng bao gồm vitamin A, sắt và kẽm).

Điều trị suy dinh dưỡng cấp tính thứ phát

Đối với việc quản lý suy dinh dưỡng cấp tính thứ phát, điều quan trọng là trẻ phải được bác sĩ chẩn đoán bệnh. Bác sĩ sẽ nghiên cứu bệnh sử, thăm khám và tiến hành một số xét nghiệm cho trẻ.¹³

Trường hợp này, bạn nên cho trẻ bú mẹ hoàn toàn trong sáu tháng đầu cùng với việc bổ sung sắt đầy đủ cho trẻ sinh non và nhẹ cân.^{10 15}

Trẻ suy dinh dưỡng nghiêm trọng cần được cho ăn và bù nước một cách cẩn thận. Chúng không thể được cho ăn bình thường ngay lập tức. Chúng thường sẽ cần được chăm sóc đặc biệt trong bệnh viện. Khi đã đủ khỏe, trẻ có thể dần dần bắt đầu ăn một chế độ ăn bình thường và tiếp tục quá trình điều trị này ở nhà.¹⁵

Nếu các biện pháp này là không đủ, các chuyên gia có thể khuyến nghị dùng thêm chất dinh dưỡng dưới dạng bổ sung. Những điều này chỉ nên được thực hiện theo lời khuyên của một chuyên gia chăm sóc sức khỏe. Trẻ sẽ có các cuộc hẹn tái khám thường xuyên để kiểm tra xem có bất kỳ thay đổi nào đối với chế độ ăn uống. Thực đơn cần phải được điều chỉnh để làm cho nó hợp lý, hiệu quả hơn.^{10 15}.

Phòng chống suy dinh dưỡng và thiếu dinh dưỡng

Các bà mẹ và gia đình cần nắm rõ những thông tin chính thống về chế độ dinh dưỡng phù hợp và thân thiện với trẻ để ngăn ngừa suy dinh dưỡng. Các bà mẹ nên được khuyến khích nuôi con bằng sữa mẹ. Vì cho con bú đảm bảo sự phát triển toàn diện cho hệ thống miễn dịch của trẻ. Trong thời gian này, điều quan trọng không kém là người mẹ phải được nuôi dưỡng với chế độ ăn đúng cách.

Cũng quan trọng để có một chế độ ăn uống cân bằng. Ở nhiều vùng trong đó suy dinh dưỡng phổ biến, mọi người thường ăn thực phẩm thường có quá nhiều carbohydrate và quá ít vitamin. Chế độ ăn uống thường chứa các loại ngũ cốc như gạo hoặc kê. Chúng thiếu rau và trái cây cung cấp các vitamin thiết yếu. Chế độ dinh dưỡng tốt từ sơ sinh đến ba tuổi là nền tảng quan trọng nhất để bé phát triển khỏe mạnh về thể chất và tinh thần.

Suy dinh dưỡng là bệnh lý phổ biến ở trẻ. Nó để lại hậu quả nghiêm trọng lên sức khỏe ngắn hạn và dài hạn. Cũng như quá trình phát triển tinh thần của trẻ. Bên cạnh trang bị kiến thức đầy đủ về dinh dưỡng cho trẻ. Các bậc cha mẹ nên quan tâm giữ vệ sinh nguồn nước, vệ sinh cơ thể cho trẻ sạch sẽ, tránh các bệnh nhiễm trùng. Khi có con bị suy dinh dưỡng,  cha mẹ cần đem trẻ đến các cơ sở y tế để được điều trị chế độ ăn phù hợp, kịp thời. Việc phát hiện sớm và điều trị đúng có thể giúp trẻ phục hồi nhanh chóng. Và không ảnh hưởng đến sức khỏe thể chất và tinh thần về sau.