Xét nghiệm dịch não tủy là gì? Quy trình thực hiện và ý nghĩa

Xét nghiệm dịch não tủy là một xét nghiệm y tế trên mẫu dịch não tủy của bạn. Từ kết quả phân tích xét nghiệm đó, giúp bác sĩ chẩn đoán xác định nhanh chóng các tình trạng bệnh lí và mức độ ảnh hưởng đến não và cột sống của bạn. Từ đó, đưa ra phương pháp điều trị hỗ trợ tốt nhất cho người bệnh. Để rõ hơn về xét nghiệm dịch não tủy, mời bạn đọc theo dõi bài viết dưới đây của Bác sĩ Nguyễn Văn Huấn nhé!

Dịch não tủy là gì?

Dịch não tủy (CSF) là một chất lỏng trong suốt, không màu có trong não và tủy sống.¹ Hầu hết dịch não tủy được tiết ra bởi đám rối màng mạch (CP) nằm trong tâm thất của não.

So với huyết tương, dịch não tủy có nồng độ natri, clorua và magie cao hơn. Tuy nhiên, nồng độ kali và canxi lại thấp hơn. Đồng thời, CSF chỉ có một lượng nhỏ tế bào bạch cầu, protein và globulin miễn dịch.²

Dịch não tủy có chức năng quan trọng, bao gồm:¹

• Bảo vệ hệ thần kinh khỏi những tác động, chấn thương, sự chuyển động đột ngột của hộp sọ bằng cách cung cấp một lớp đệm.
• Cung cấp chất dinh dưỡng cho hệ thần kinh trung ương. Mục đích là giữ cho hệ thần kinh trung ương khỏe mạnh.
• Loại bỏ các chất cặn bã ra khỏi não. Duy trì áp lực nội sọ để giữ cho hệ thần kinh trung ương hoạt động như bình thường.

Xét nghiệm dịch não tủy là gì?

Xét nghiệm dịch não tủy là xét nghiệm phân tích thực hiện trên mẫu dịch não tủy được áp dụng để chẩn đoán bệnh hay một tình trạng cụ thể nào đó ảnh hưởng não, cột sống của bạn. Đồng thời còn giúp điều trị, và theo dõi đánh giá kết quả điều trị bệnh.^{1 3}

Khi nào cần xét nghiệm dịch não tủy?

Chẩn đoán bệnh¹

Phân tích dịch não tủy có thể chẩn đoán nhiều tình trạng ảnh hưởng đến hệ thần kinh trung ương:

• Nhiễm trùng hệ thần kinh trung ương: Viêm não, viêm màng não, nhiễm nấm, nhiễm virus Tây sông Nile, nhiễm virus viêm não tủy ngựa miền Đông (EEE),…
• Rối loạn tự miễn dịch: Đa xơ cứng, hội chứng Guillain-Barre, bệnh u hạt Sarcoidosis.
• Phát hiện chảy máu trong não, khối u não, ung thư não, viêm tủy,…

Điều trị bệnh⁴

• Điều trị giảm áp lực nội sọ (ví dụ, tăng áp lực nội sọ vô căn).
• Tiêm các thuốc gây tê (gây mê), kháng sinh,…
• Tiêm chất cản quang, phóng xạ vào khoang dưới nhện để chụp tủy cản quang.

Theo dõi và đánh giá kết quả điều trị bệnh⁵

Việc xét nghiệm dịch não tủy còn giúp theo dõi sự tái phát và/hoặc kiểm tra hiệu quả của việc điều trị, ví dụ như theo dõi sau điều trị của bệnh nhân u não nguyên phát hoặc di căn qua mức miRNA.

Xét nghiệm dịch não tủy diễn ra như thế nào?

Chọc Cisternal

Đây là thủ thuật chọc thủng vào đường giữa bên dưới xương chẩm. Kỹ thuật này ít khi được sử dụng bởi nó đòi hỏi nhiều kĩ thuật chuyên môn. Do thường xảy ra các biến chứng nguy hiểm, phương pháp huỳnh quang thường được kết hợp trong khi học kỹ thuật này. Các bước thực hiện quy trình như sau:⁶

• Bệnh nhân ở tư thế ngửa.
• Xác định vị trí tiêm dưới xương chẩm.
• Khử trùng tại khu vực và tiến hành gây tê tại chỗ.
• Đâm kim theo hướng vuông góc với cổ. Độ sâu chọc thủng đối với người lớn là 5,5cm đến 6,5cm. Tiến vào từ từ đến khi thu thập được dịch não tủy.
• Rút kim và ấn giữ vị trí đâm trong 1 phút.

Chọc não thất

Chọc não thất là thủ thuật thường dùng trong thoát vị não. Trong quá trình này, bác sĩ sẽ khoan một lỗ vào hộp sọ của bạn và đưa một cây kim trực tiếp vào một trong các não thất của bạn và lấy dịch não tủy.³

Chọc dò tủy sống

Chọc dò tủy sống là thủ thuật an toàn, được dùng phổ biến nhất hiện nay. Thủ thuật này thường mất khoảng 15 đến 30 phút. Tuy nhiên, sau khi làm thủ thuật, bác sĩ có thể sẽ yêu cầu bạn ở lại thêm vài giờ để đảm bảo không có biến chứng xảy ra. Quy trình thực hiện thủ thuật như sau:⁷

• Cởi bỏ quần áo và bất kỳ đồ trang sức nào có thể cản trở. Mặc một chiếc áo choàng y tế hở ở phía sau.
• Làm sạch khu vực cột sống bằng dịch sát trùng và tiến hành gây tê.
• Nằm nghiêng trên giường, đầu gối hóp vào bụng và cằm chạm vào ngực.
• Bác sĩ sẽ đưa kim vào giữa đốt sống thứ ba và thứ tư, hoặc thứ tư và thứ năm. Họ sẽ đẩy kim từ 3 đến 4 cm để đi đến lấy dịch não tủy. Dịch não tủy sẽ bắt đầu chảy ngược từ từ qua kim vào một hộp đựng vô trùng.
• Đo áp lực dịch não tủy bằng áp kế.
• Rút kim ra, làm sạch và băng lên vết tiêm.
• Kết thúc quá trình, nhân viên y tế có thể sẽ yêu cầu bạn nằm thẳng một giờ hoặc hơn. Điều này là để hạn chế những rủi ro xảy ra.

Kết quả xét nghiệm dịch não tủy

Chỉ số hóa sinh

1. Chỉ số bình thường^{8 9}

• Protein: 15-40 mg/dL.
• Glucose: 50-80 mg/dL (⅔ lượng đường trong máu).
• Chloride: 110 – 125 mEq/L.
• Phản ứng Pandy: Âm tính.

2. Chỉ số bất thường

Protein dịch não tủy:^{9 10}

• Tăng trong bệnh đa xơ cứng, viêm đa dây thần kinh, chấn thương, hoặc bất kỳ tình trạng viêm hoặc nhiễm nào. Protein tăng đến > 500 mg/dL trong viêm màng não mủ, viêm màng não do lao tiến triển, khối hoàn toàn do khối u tủy sống.
• Giảm là dấu hiệu sản xuất nhanh chóng dịch não tủy.

Glucose dịch não tủy:^{4 11}

• Tăng khi lượng đường trong máu cao.
• Giảm trong viêm màng não do vi khuẩn, viêm màng não bán cấp và mãn tính (do lao, nhiễm trùng,…), hội chứng Guillain Barre, đa xơ cứng,…

Chloride dịch não tủy: lượng Chloride CSF thường giảm rõ trong viêm màng não do lao, do vi khuẩn,…¹²

Phản ứng Pandy: được dùng để phát hiện sự gia tăng protein trong CSF. Phản ứng Pandy dương tính chứng tỏ lượng protein CSF cao là biểu hiện của một số bệnh lý như viêm màng não, đa xơ cứng,….^{10 13}

Các đặc điểm của dịch não tủy^{4 9}

• Dịch não tủy trong suốt, không màu: cho thấy mẫu dịch não tủy bình thường.
• Dịch não tủy có màu mờ đục: là dấu hiệu sự tích tụ các tế bào bạch cầu, protein. Đó cũng có thể là dâu hiệu có sự nhiễm trùng trong dịch não tủy.
• Dịch não tủy dính máu: cho thấy có sự chảy máu (do chấn thương, xuất huyết dưới nhện, hay do đẩy kim quá xa trong quá trình xét nghiệm) hay tắc nghẽn tủy sống.
• Dịch não tủy màu nâu, cam hoặc vàng: do sự thoái hóa tế bào hồng cầu, cho thấy có khả năng xuất huyết dưới nhện, cũng có thể do vàng da nặng hoặc tăng protein CSF.

Đặc điểm dịch não tủy trong các bệnh lý liên quan

Viêm màng não mủ: Kết quả xét nghiệm dịch não tủy thường có màu đục do tế bào bạch cầu tăng cao (chủ yếu là bạch cầu hạt), với mức glucose thấp (<18 mg/dL), lượng protein tăng và dương tính khi nhuộm gram và nuôi cấy.^{2 14}

Viêm màng não lao (TBM): Kết quả xét nghiệm dịch não tủy trong lao màng não cho thấy có sự tăng bạch cầu (ưu thế là tế bào lympho), lượng protein cao và nồng độ glucose thấp. Tuy nhiên các kết quả trên không đặc hiệu cho viêm màng não do lao mà còn do nhiều nguyên nhân khác (vi khuẩn, nấm,…).¹⁵ Vì vậy, xét nghiệm ADA (nồng độ adenosine deaminase) dịch não tủy là hết sức cần thiết giúp chẩn đoán sớm và nhanh chóng bệnh TBM. Xét nghiệm cho thấy nồng độ ADA của dịch não tủy tăng cao trong các trường hợp TBM so với các trường hợp viêm màng não khác không do lao với độ nhạy tốt và đặc hiệu cao.¹⁶

Viêm màng não do virus: Dịch não tủy có sự tăng cao số lượng bạch cầu chủ yếu là bạch cầu đơn nhân (giai đoạn sớm là bạch cầu trung tính) và tăng lượng protein trong dịch não tủy. Đồng thời kết hợp với xét nghiệm PCR dịch não tủy để chẩn đoán tác nhân virus.¹⁷

Tai biến mạch máu não: Màu sắc và số lượng hồng cầu của dịch não tủy là thông số hữu ích giúp phân biệt xuất huyết não hay nhồi máu não trong khi áp lực dịch não tủy, lượng protein và số lượng bạch cầu ít hữu ích hơn. Ở bệnh nhân xuất huyết não, dịch não tủy có màu đỏ, hoặc nâu. Trong khi dịch não tủy của bệnh nhân nhồi máu não hoàn toàn không có sự xuất hiện của hồng cầu.¹⁸

U não: Các dấu ấn sinh học có nguồn gốc từ dịch não tủy có thể được sử dụng để chẩn đoán sớm và mức độ nghiêm trọng của khối u não. Ở dịch não tủy của bệnh nhân u não thường có sự đột biến ctDNA, lượng protein cao. Đồng thời miRNA dịch não tủy cũng giúp phân biệt khối u di căn hay nguyên phát hay các loại khối u não khác nhau.⁵

Xét nghiệm dịch não tủy có rủi ro nào không?

Để tiến hành phân tích dịch não tủy, bác sĩ sẽ tiến hành chọc dò tủy sống – còn gọi là vòi cột sống. Tuy quá trình tương đối an toàn và hiếm khi có biến chứng nghiêm trọng, nhưng cũng có thể gây ra một số rủi ro từ trung bình đến thấp bao gồm:^{2 6}

• Trong khi chọc dò não tủy: khó chịu, đau tại vị trí tiêm, chảy máu, phản ứng dị ứng với thuốc gây tê, thoát vị não do có khối u.
• Sau khi chọc dò não tủy: viêm, chảy máu, nhiễm trùng, và phổ biến nhất là đau đầu với triệu chứng bắt đầu trong vòng 24 giờ sau khi tiến hành thủ thuật và thường hết vào ngày thứ 10.²

Cần lưu ý gì khi thực hiện xét nghiệm dịch não tủy?

Không cần sự chuẩn bị đặt biệt nào trước khi thực hiện xét nghiệm. Tuy nhiên hãy báo cho bác sĩ tất cả loại thuốc mà bạn đang sử dụng, đặc biệt là thuốc làm “loãng máu” như aspirin, thuốc chống đông (warfarin,…). Đồng thời, bạn có thể được yêu cầu làm sạch bàng quang (đi tiểu) và ruột (phân) trước khi xét nghiệm.^{19 20}

Xét nghiệm dịch não tủy có an toàn với trẻ em không?

Xét nghiệm dịch não tủy ở trẻ em là một thủ thuật an toàn. Tuy nhiên trẻ có thể bị đau đầu, chảy máu, nhiễm trùng hoặc chấn thương cột sống,… với khả năng thấp. Và lưu ý báo cho bác sĩ nếu trẻ bị rối loạn đông máu hay đang sử dụng bất kì loại thuốc nào.^{21 22}

Xét nghiệm dịch não tủy ở đâu?

Để được xét nghiệm dịch não tủy và chẩn đoán chính xác, chúng ta nên lựa chọn thực hiện tại các bệnh viện, cơ sở y tế lớn uy tín với đội ngũ cán bộ y tế, trang thiết bị chất lượng.

Cơ sở xét nghiệm dịch não tủy tại miền Bắc:

• Phòng khám Chuyên khoa Xét nghiệm MEDLATEC Hải Phòng: Số 15 Việt Đức, Phường Lãm Hà, Quận Kiến An, TP Hải Phòng.
• Bệnh viện Bạch Mai: 78 đường Giải Phóng, phường Phương Mai, quận Đống Đa, Hà Nội.
• Bệnh viện Quân y 103: Số 261, đường Phùng Hưng – Hà Đông – Hà Nội.
• Bệnh viện Đa khoa MEDLATEC: Số 42 – 44 Nghĩa Dũng, Phúc xá, Ba Đình, Hà Nội.

Cơ sở xét nghiệm dịch não tủy tại miền Trung:

• Family Hospital: 73 Nguyễn Hữu Thọ, Thành phố Đà Nẵng.
• Bệnh viện Trung ương Huế: 16 Lê Lợi, Vĩnh Ninh, Thành phố Huế, Thừa Thiên Huế.
• Phòng khám Chuyên khoa Xét nghiệm MEDLATEC Nghệ An: Số 91A Hoàng Thị Loan, Khối 4, Phường Bến Thủy, TP Vinh, tỉnh Nghệ An.

Cơ sở xét nghiệm dịch não tủy tại miền Nam:

• Diag: 101 Đinh Tiên Hoàng, Phường Đa Kao, Quận 1, Thành phố Hồ Chí Minh.
• Bệnh viện Nguyễn Tri Phương: 468 Nguyễn Trãi, Phường 8, Quận 5, Thành phố Hồ Chí Minh.
• Phòng khám Chuyên khoa Xét nghiệm MEDLATEC Sài Gòn: Số 98 Thích Quảng Đức, Phường 05, Quận Phú Nhuận, Thành phố Hồ Chí Minh.

Xét nghiệm dịch não tủy bao nhiêu tiền?

Trên đây là bảng giá xét nghiệm dịch não tủy được tổng hợp tại các đơn vị y tế. Tuy nhiên, chi phí này chỉ mang tính chất tham khảo. Giá thực tế có thể thay đổi tuỳ tình hình thực tiễn. Những thông tin còn thiếu vui lòng đến trực tiếp cơ sở y tế để biết thêm thông tin.

Xét nghiệm dịch não tủy là một phương pháp giúp chẩn đoán nhanh, chính xác các bệnh lí liên quan não và tủy sống – hai cơ quan rất quan trọng đối với sự sống của con người. Chọc dò tủy sống là một trong những cách thu thập dịch não tủy an toàn và được dùng phổ biến nhất hiện nay. Tuy nhiên để thực hiện xét nghiệm một cách an toàn nhất, chúng ta nên lựa chọn thực hiện tại các bệnh viện, cơ sở y tế lớn uy tín.